باغ ایرانی 1

تاریخچه باغ ایرانی(1)

باغ ایرانی در گذر زمان

در نخستین گام به سراغ تاریخ شکل­گیری باغ ایرانی خواهیم رفت تا روند تکامل باغ را مرور کنیم و بدانیم باغ ایرانی چگونه و از کجا پدید آمد. هنگامی که خسرو پادشاه ساسانی دستور بافت فرش بهارستان را می­داد ماهیت و صورت باغ ایرانی به حداقل هزار سال قبل باز می­گشت. این ماهیت هرگز از بین نرفت و طی قرون متمادیدر اوج شکوه باقی ماند. اعراب و فاتحانی که جانشین آنها بودند، باغ­ها و فرش­های با شکوهی را به شکل آنهایی که در سرزمین پارس یافته بودند ساختند. نخستین بار در شهر تیسفون بود که هنر ساسانی را دیدند و بر آن ارزش نهادند. الگوها و نقشه­های ایرانی- مغول در کشمیر، بخارا و لاهور و دهلی و همچنین باغ­های موریش اسپین در کوردبا و گرانادا به شیوه باغ­های ایرانی است و همه از مفهومی نشات گرفته­اند که تقریبا قبل از پیدایش تاریخ به وجود آمده بود. با این توضیح برآنیم تا به شکلی مختصر تاریخ چند هزار ساله باغ ایرانی را بیان کنیم و سیر تاریخی باغ ایرانی را اینگونه آغاز میکنیم.

باغ­ها پیش از اسلام

با توجه به شواهد تاریخی میتوان گفت پیدایش باغ ایرانی دهم عصر با ظهور زرتشت و آموزه­های او و نیز شناخت انسان از ارزشها و فوائد باغ با توجه به شکل­گیری الگوهایی چون باغ بین­النهرین، ایلامی، آشوری و مصری صورت پذیرفت. میتوان گفت باغ­های ایلامی،آشوری و منطقه بین­النهرین تاثیر بسزایی در شناخت ارزش باغ و در نتیجه شکل­گیری باغ ایرانی داشته اند. اطلاعات ما راجع به این باغها بیشتر به واسه نقش برجسته­ها و حجاری­ها، تصاویر روی مهرها، سفالینه­ها و نیز نوشته­های مورخان یونانی میباشد. از مهمترین این باغها میتوان به باغ معلق بابل در بین­النهرین که در زمان پادشاهی نبوکد نذر(بخت النصر) برای همسر ایرانی­اش(سمیرامس) که شاهزاده­ای مادی بود ساخته شده است، اشاره کرد. باغهای مطبقی که به علت قرارگیری در ارتفاعات مختلف لقب معلق بودن را به خود گرفتند. در سرزمینهای شمالی تر در منطقه غرب زاگرس، نقش برجسته­های آشوری به جای مانده نیز از وجود کاخی با شکوه در میان باغی مصفا حکایت میکنند که میتوان نتیجه گرفت کاخ­های آشوری از وجود باغ­ها بهره میبردند و ارتباط ویژه­ای بین کاخ­ها و باغ آرایی وجود داشته است. اما در شرق بین­النهرین در دشت حاصلخیز خوزستان تا حدود غربی فارس، آنچه از مهرهای گلی و تصاویر روی سفالینه­های ایلامی به جا مانده است، موید این مطلب است که پیرامون زیگورات­ها و خیابانهای منتج به آنها با خیابانهای مشجر و باغهای با صفا زینت میشدند که نشانگر وجود هنر باغ­آرایی در ایلام قدیم میباشد.  

پیدایش الگوهای باغ سازی

آغاز انسجام بخشی به باغ را باید در زمان هخامنشی جستجو کرد. در باغ­های سلطنتی پاسارگاد (قرن6م) با توجه به شبکه منظم مسیر سنگفرش مسیر آبروها میتوان ادعا کرد که شکل چهار باغ و نظم چهار قسمتی در اینجا به ظهور رسیده است و در دوران پس از اسلام منشاً باغ­های چهار قسمتی اسلامی بوده است. تا به امروز و بر اساس داده­های باستان شناسی و مستندات تاریخی سابقه باغ در ایران به همان پاسارگاد و پایتخت کوروش باز میگردد(بر اساس یافته­های استروناخ).

در یک جمع بندی کلی میتوان ادعا کرد که یکی از بنیاد­ترین اصول باغ ایرانی یعنی چهارباغ، به عنوان اصل پایدار نخست در نقشه اصلی پاسارگاد آشکار است. الگوی چهار باغ یکی از ماندگارترین ابداعات منظرسازی در عصر هخامنشی در قرن 6  ق.م در پاسارگاد پدید آمد و با رویکردی به ابعاد تمثیلی بهشت (چهار نهر بهشت) در تمامی باغهای دوره اسلامی تاثیر گذاشت. کاخ باغهای هخامنشی ترکیبی از حکمرانی و هنر-اقتدار و زیبایی را به نمایش گذاشته است. این کاخ باغها شامل ایوان ستوندار عظیمی میشدند که به فضای سبز اطراف باز میشد و تالارهای پادشاهی رو به باغهای پر درخت و اسخرهای بازتابنده استقرار می­افتند. 

آنچه از نقش برجسته­های هخامنشی میتوان کاوش کرد این موضوع میباشد که نیاکان ما در باغ­سازی­ها به دنبال درختان زیبا و همیشه سبز بودند، برای آنها جنبه­های زیبایی شناختی و منظر یک باغ اهمیت بیشتری داشته است تا محصولات مثمر باغ. از این رو به خوبی ملاحظه میشود درختانی مانند سرو جای تاک را در نقش برجسته­های هخامنشی میگیرند. در زمان پارت­ها، کاخهایشان همچون کاخ­های دوره هخامنشی بر سکوهایی ساختگی بنا میشد و توسط باغهای مشجر و پارکها احاطه میشدند. به همین دلیل ایوان امروزی را مدیون پارت­ها هستیم. در دوره اشکانی باغ ایرانی میراث دار سنت چهارباغی هخامنشی بود و این میراث بعد از 400 سال به سلسله بعدی وام داده  شد. از باغ سازیهای اشکانی بقایا و میراث چندانی برجای نمانده است اما شکوفایی باغهای ساسانی بیانگر وجود سنت و قدمت این هنر در دوره اشکانی میباشد. وجود کاخهای اشکانی در منطقه پالمیرو تیسفون گواه وجود سنت باغ سازی ایرانی تا مرزهای شرقی روم میباشند و میتوان ادعا نمود رومی­ها با ارتباطاتی که با اشکانیان داشتند با سنت باغ سازی ایرانیان آشنا گشته­اند و در ادامه سنت یباغ سازی را با توجه به محیطهای خود بنا نهاده اند.

در دوره ساسانی باغ سازی گسترش فراوانی یافته است. جایگاه والای طبیعت در تفکر زرتشت به ویژه بزرگداشت آب موجب گردید تا علاوه بر انتظام انسانی در باغ، چش ماندازها و انتظام بستر طبیعی نیز بیش از پیش مطرح گردد. باغ قصرهای این دوره همانند تخت سلیمان و کاخ فیروزآباد، بیستون دربسترهای طبیعی جذاب مانند دریاچه و چشمه مکانی‌یابی گردیدند. تنوع هندسی مشخص ترین ویژگی باغ های این دوره از تاریخ ایران است. انتظام های محوری، مرکزی و چهار بخشی در باغ های این دوره دیده م یشود که تنوع بیشتری نسبت به الگوهای باغ سازی قبل تر(هخامنشی و اشکانی) دارند. در واقع باغ سازی در عصر ساسانی نیز بر پایه همان اصول گذشته شکل م یگیرد اما در نهایت سیر تکاملی خود را نیز طی م یکند، ترکیب هندسی منظم، محور اصلی در میانه باغ، خیابان های عمود بر هم و کرت های راست گوشه از جمله این مورد هستند. ما در این دوره شاهد ظهور باغ های بسیار وسیع (نخجیر ها و شکارگاه های سلطنتی) نیز هستیم که تا قبل از این دوران بی سابقه می باشد. ثروت بیش از حدی که ایران دوره ساسانی بدان دست یافت موجب گردید تا با غآرایی در این دوره بیشتر از دوره های قبلی مورد توجه پادشاهان و معماران سلطنتی قرار گیرد. همچنین گذر زمان و تجربه بیشتر معماران در با غآرایی و انتظام بخشیدن به باغ ها بر اساس تعالیم مذهبی (زرتشت)، موجب شک لگیری باغ های زیبا و ماندگار در این دوره گشت.